Renesans myślenia utopijnego i drogi jego transformacji w teorii społecznej początku XXI wieku

Abstrakt

W niniejszym artykule koncentruję się na przemianach mających miejsce w myśli utopijnej w obecnym stuleciu. Dowodzę, że przekonanie o zmierzchu utopii – szeroko rozpowszechnione zwłaszcza pod koniec XX wieku – można uznać za słuszne tylko w przypadku jednej z jej form. Owa charakteryzuje się dążeniem do stworzenia niezmiennego, doskonałego, a jednocześnie też uniwersalnego ładu, w czym fundamentalną rolę odgrywać mają mechanizmy dyscyplinarne. W opozycji do takich wyobrażeń rozwijają się dziś dynamicznie inne wizje przyszłości, których trzy – w moim przekonaniu najistotniejsze – typy przedstawiam w niniejszym artykule. Jednym z nich są koncepcje „ikonoklastyczne”, których twórcy odstępują od kreślenia szczegółowych planów przyszłego porządku na rzecz transcendowania istniejącej rzeczywistości i wskazywania głównych kierunków potrzebnych zmian. Kolejną stanowią utopie „dionizyjskie”, zorientowane na potrzeby poszczególnych jednostek, a jednocześnie charakteryzujące się permanentną zmiennością. Trzecia grupa to koncepty „retrospektywne” – stanowiące odzwierciedlenie „zwrotu nostalgicznego” – w których przypadku punktem odniesienia dla kreślenia wizji lepszej przyszłości są czasy minione. W artykule dowodzę, że myśl utopijna nie tylko nie ulega dziś upadkowi, ale można wręcz zaobserwować jej renesans, czemu towarzyszy daleko posunięta ewolucja.