Drapieżne tożsamości

Numer tematyczny pod redakcją Marty Bucholc (Wydział Socjologii UW) i Agaty Łukomskiej (Wydział Filozofii UW)

Termin składania abstraktów: 28 lutego 2021

Badania nad tożsamością to obszar dynamicznie rozszerzający się, z natury rzeczy interdyscyplinarny i pojęciowo kłopotliwy. Namysł nad sposobem używania pojęcia tożsamości (nie tylko w nauce) prowadzi jednak do wniosku, że jest ono przeważnie rozumiane pozytywnie. Mówimy o „silnej tożsamości” lokalnej, regionalnej czy narodowej, o „odkrywaniu swojej tożsamości” w procesie dojrzewania, o „wyrażaniu własnej tożsamości” w relacjach międzyludzkich, o „kształtowaniu się tożsamości” w wyniku rozmaitych doświadczeń i „zachowywaniu odrębnej tożsamości” wbrew naporowi tychże. Naturalnie, niekiedy okazuje się, że tożsamość jest źródłem konfliktów, przyczyną cierpienia tak jej podmiotu, jak i całego otoczenia. Czasami z pewnością dla wielu lepiej byłoby, by dana tożsamość była inna. Ale posiadanie tożsamości jako takie jest nieodmiennie oceniane dodatnio, o czym świadczy zupełnie niedwuznaczny wydźwięk wyrażeń takich jak „budowanie tożsamości” czy „zanik” albo wręcz „rozpad tożsamości”. To domyślnie pozytywne nacechowanie pojęcia tożsamości jest samo w sobie argumentem na rzecz tezy, iż dominacja paradygmatu tożsamości w badaniach nad innością toruje drogę do „tyranii tożsamości”[1].

Gdy tylko przeniesiemy się na grunt badań tożsamości zbiorowych, ryzyko związane z bezkrytycznie dodatnim postrzeganiem tożsamości natychmiast staje się oczywiste. Punktem wyjścia do określenia tego ryzyka jest neutralne określenie tożsamości jako pojęcia „relacyjnego”: tożsamość można mieć tylko wobec i względem kogoś, kto nie jest nami. Co to znaczy w świecie społecznym? To, że każde „my” i każde „poczucie my” odzwierciedlające wykształcenie się tożsamości grupowej może zaistnieć jedynie na gruncie uznania, że ktoś do owego „my” nie należy – nie jest „swój”, bo nie jest taki jak my. Tożsamość implikuje inność. Inność zaś uruchamia zupełnie inny ciąg skojarzeń – i działań. Jak pisze Magdalena Środa w książce Obcy, inny, wykluczony (2020):

Obcość to nie tylko rewers „naszości” – obcy to zagrożenie. Wykluczeni ze społeczności, dehumanizowani, odarci z praw obcy nie budzą litości, lecz strach. Mają różne twarze, najczęściej terrorysty, złodzieja, dziwaka (queer), spiskowca lub – jak mówi za Bertoldem Brechtem Zygmunt Bauman – „posłańca złych wiadomości”, czyli kogoś, kto przypomina nam o kruchości naszego stabilnego życia[2].

Obcy powoływany do istnienia w procesie budowania naszej grupowej tożsamości to zupełnie inny obcy niż „przybysz, który zostaje” Georga Simmla – zdystansowany, obiektywny arbiter, którego, i owszem, notorycznie dyskryminujmy podatkowo wskutek rodzajowego postrzegania, ale którego potrzebujemy w „naszych” społeczeństwach – i dobrze o tym wiemy[3]. To też zupełnie inny obcy niż Obcy z wyboru, o którym pisał Andrzej Waśkiewicz, iż nie należy on do żadnej społecznej kategorii, bo jego ojczyzna „nie jest z tego świata”[4]. To obcy postrzegany jako groźny i szkodliwy, obcy, który nie ma prawa do żadnej ojczyzny. Nie jest on wykluczony siłą rzeczy przez to, że jest zbędny, co już byłoby dostatecznie bolesne. Jest aktywnie zwalczany, aż do anihilacji, tylko bowiem wykluczenie obcego przez unicestwienie go (fizyczne lub symboliczne) daje gwarancję ontologicznego bezpieczeństwa „my”.

Tożsamości, które dla swego zabezpieczenia wymagają aż tak radykalnej eliminacji innych kategorii społecznych, Arjun Appadurai określił jako „drapieżne”. Ich „tworzenie i mobilizacja wymagają zagłady innych, zbliżonych kategorii społecznych, zdefiniowanych jako zagrożenia dla samego istnienia grupy zdefiniowanej jako my”.[5] Drapieżna tożsamość, odnosząc się do inności, skazuje ją zarazem na unicestwienie. Appadurai jako jeden z podstawowych mechanizmów prowadzących do przemiany niegroźnej tożsamości społecznej w drapieżną wskazuje na mobilizację postrzegania własnej grupy jako zagrożonej większości, przejaw prześladującego współczesny świat lęku przed małymi liczbami.

Poświęcając ten numer „Stanu Rzeczy” drapieżnym tożsamościom, zachęcamy do namysłu nad kontekstami i mechanizmami powstawania takich tożsamości. Nie chcemy przy tym skupiać się wyłącznie na perspektywie ofiary, tożsamości eliminowanych czy atakowanych przez rozmaite drapieżne „my”. Interesuje nas potencjał, jaki niesie ze sobą relacyjny charakter pojęcia tożsamości – dążymy do rozumiejącego opisu drapieżnej tożsamości jako autentycznego odbicia zbiorowego samopostrzegania grupy ludzi, którzy tę tożsamość przeżywają jako własną.  

Szczególnie zależy nam na artykułach podejmujących – na gruncie dowolnej dyscypliny naukowej lub na przecięciu wielu dyscyplin – jeden z poniższych tematów:

• tyrania tożsamości: skutki dominacji paradygmatu tożsamości i próby jego przełamania w naukach społecznych na początku XXI wieku;
• przepis na drapieżnika: polityczne, ekonomiczne, kulturowe i prawne przyczyny powstawania drapieżnych tożsamości;
• jak przestać być drapieżnikiem? Zanikanie i transformacja drapieżnych tożsamości;
• dialektyka łowcy: prześladowane mniejszości w roli drapieżników;
• drapieżny podmiot liryczny: literackie reprezentacje drapieżnego „my”;
• mobilizacja masowa i ruchy społeczne w służbie drapieżnym tożsamościom i przeciwko nim;
• drapieżnik w akcji: formy działania kategorii społecznych będących podmiotem drapieżnych tożsamości;
• drapieżnikom wstęp wzbroniony: warunki niesprzyjające powstawaniu drapieżnych tożsamości;
• drapieżność zmistyfikowana: jak rozbroić własną drapieżność?

 

/// Zapraszamy do składania propozycji tekstów w postaci abstraktów liczących nie mniej niż 300 słów do 28 lutego 2021 roku. Nie później niż 15 marca 2021 roku zaprosimy autorki i autorów wybranych abstraktów do złożenia pełnych wersji artykułów w terminie do 15 czerwca 2021 roku.

/// Wskazówki dotyczące przygotowania tekstów znajdują się tutaj.

/// Wszystkie teksty zostaną poddane standardowej procedurze recenzyjnej.

/// Wydanie numeru planowane jest na koniec 2021 roku.

/// Abstrakty prosimy przesyłać na adres redakcji: sekretarz@stanrzeczy.edu.pl.

/// Wszelkie pytania związane z tematyką numer specjalnego prosimy kierować do redaktorek numeru: Marty Bucholc (bucholcm@is.uw.edu.pl) i Agaty Łukomskiej (agata.lukomska@uw.edu.pl).

 

[1] Zob. B. Czarniawska, Alterity/Identity Interplay in Image Construction, [w:] D. Barry, H. Hansen (red.), The Sage Handbook of New Approaches in Management and Organization, London 2008, s. 49–62.

[2] M. Środa, Obcy, inny, wykluczony, Gdańsk 2020, s. 6.

[3] G. Simmel, Obcy, [w:] G. Simmel, Socjologia, Warszawa 1975.

[4] A. Waśkiewicz, Obcy z wyboru: studium filozofii aspołecznej, Warszawa 2008.

[5] A. Appadurai, Strach przed mniejszościami. Esej o geografii gniewu, tłum. M. Bucholc, Warszawa 2009, s. 57.